Słowniczek rzemiosła teatralnego

Afiszer – osoba, która zajmowała się roznoszeniem i rozklejaniem afiszy. Bardzo często afiszer pełnił w teatrze także inne funkcje – był, np. maszynistą, statystą, inspicjentem.

Butafor, modelator – rzemieślnik teatralny, który zgodnie ze wskazówkami scenografa wykonuje butaforia – rekwizyty i drobne elementy dekoracji. W swojej pracy posługuje się różnego rodzaju materiałami i tworzywami (m.in. papier mâché,glina, drewno, plastik).

Egzemplarz – potoczne określenie na egzemplarz tekstu spektaklu. Każdy aktor grający w sztuce posiada swój egzemplarz, który towarzyszy mu od pierwszej próby do ostatniego przedstawienia. Egzemplarz inspicjenta zawiera wszystkie informacje niezbędne do prawidłowego przebiegu spektaklu, który zwykle jest ustalany podczas prób generalnych.

Garderoba – miejsce, w którym aktorzy przygotowują się do spektaklu i odpoczywają przed, w trakcie i po przedstawieniach. Dawniej zwano ją gotowalnią. Aktorzy zajmują w garderobie miejsca przypisane im zgodnie z ich pozycją w hierarchii zespołu. W przypadku garderób wieloosobowych dochodzi do przesunięcia granic intymności i zachowań w stosunku do tego, co tolerowane jest w sferze publicznej. Jedną z najsłynniejszych garderób jest ta, którą zajmował Ludwik Solski w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, zachowana niemal w niezmienionym kształcie do dziś.

Horyzont – zazwyczaj malowana, ruchoma zasłona okalająca tył sceny, płaska lub półokrągła, służąca do wywołania wrażenia głębi. Bywała wykonywana z płótna, czasami z drewna, pod wpływem światła mogła zmieniać kolor. Pierwszy horyzont w Polsce zawieszono w Teatrze Polskim w Warszawie w 1912 roku.

Informator – między XVIII wiekiem i początkiem XIX – osoba kierująca grupami statystów; zazwyczaj tę funkcję sprawował jeden z aktorów. Udzielał on statystom niezbędnych informacji dotyczących przedstawienia: poruszania się po scenie, rozmieszczenia postaci, zachowania się postaci. Uwagi te miały charakter reżyserski. Od XIX wieku informatorem był doświadczony aktor, udzielający wskazówek interpretacyjnych i warsztatowych młodszym aktorom. Jego wskazówki dotyczyły także dostosowania tekstu dramatycznego do spektaklu, ruchu scenicznego, rozmieszczenia dekoracji i świateł. W połowie XIX wieku z funkcji informatora wyodrębniły się zawody reżysera i inspicjenta.

Inspicjent – osoba czuwająca nad organizacyjną stroną przedstawienia i dbająca o jego prawidłowy przebieg. Współpracuje z reżyserem, jest obecny w czasie trwania prób i przedstawień, za które odpowiada. Ma pod kontrolą obecność aktorów oraz pracowników technicznych przed i w trakcie trwania spektaklu. Stanowisko jego pracy znajduje się za kulisami, polecenia wydaje przez specjalny mikrofon – interkom, słyszalny w pomieszczeniach zaplecza scenicznego.

Interkom – system nagłośnienia przeznaczony do szybkiej i sprawnej komunikacji na potrzeby prób i spektakli w teatrach. Używa go inspicjent do komunikowania się z aktorami i pracownikami teatru. Za jego pomocą nadaje komunikaty na scenę w trakcie prób albo do osób znajdujących się w garderobach czy na teatralnym zapleczu.

Kieszeń – kulisy boczne. Przygotowuje się w nich elementy scenografii, które pojawią się na scenie w trakcie spektaklu.

Kostiumer – osoba, która w XIX-wiecznym teatrze sprawowała pieczę nad teatralnymi kostiumami i ich stanem. Zakres zajęć kostiumera był nieco inny niż współcześnie garderobianej. Zajmował się on nie tyle pracą przy spektaklu, pomocą przy zakładaniu i przebieraniu kostiumów, ile raczej magazynowaniem, dysponowaniem i dobieraniem ich do danego spektaklu. Zatem łączył w sobie pracę magazyniera, kostiumografa i garderobianego.

Maszynista — pracownik, który zajmuje się obsługą maszyn teatralnych i elementów dekoracji wykorzystywanych w czasie przedstawienia.

Kurtyna — ruchoma zasłona używana w trakcie trwania spektaklu, oddzielająca scenę od widowni. Jej podniesienie lub opuszczenie sygnalizuje rozpoczęcie przedstawienia, jego koniec albo przerwę. Kurtyna może być materiałowa lub malowana. W XVIII i XIX wieku bardzo popularne były kurtyny malowane przez wybitnych artystów. Kurtynę dla Teatru Miejskiego w Krakowie namalował Henryk Siemiradzki. Kurtyny do tego samego teatru projektowali też Stanisław Wyspiański oraz Józef Mehoffer. W teatrze znajduje się także tzw. żelazna kurtyna, która pełni funkcję zapory przeciwpożarowej.

Kurtyniarz – osoba zajmująca się opuszczaniem i podnoszeniem kurtyny.

Lampucer – osoba, która czyściła i zapalała lampy w teatrze, kiedy nie było jeszcze oświetlenia elektrycznego.

Maszynista – pracownik obsługujący i projektujący techniczne urządzenia teatralne, kiedyś niejednokrotnie zajmujący się także efektami specjalnymi w spektaklach. W dziewiętnastowiecznym teatrze głównego maszynistę nazywano teatermistrzem lub teatermajstrem.

Modniarka – osoba zajmująca się tworzeniem kapeluszy do spektakli.

Paradyz, jaskółka – ostatnia, najwyższa kondygnacja widowni, znajdująca się nad lożami. Dawniej znajdowały się tam wyłącznie miejsca stojące – najtańsze w ofercie teatru.

Prospekt – ruchomy element scenografii, umieszczony z tyłu sceny, tworzący tło i wyznaczający perspektywę obrazu scenicznego. Między XVII a XVIII wiekiem malowano na nim pejzaże, panoramy miast albo budowle. Wiszący prospekt zaczęto nazywać horyzontem. Tadeusz Pawlikowski na inaugurację Teatru Miejskiego w Krakowie w 1893 roku zrezygnował z prospektu i kotar, odsłaniając „wnętrzności" teatru, co w środowisku zostało uznane za niezwykle nowatorskie.

Próba generalna – ostatnia próba przed premierą spektaklu, często zaprasza się na nią pierwszych widzów.

Przebiórka – moment w czasie przedstawienia, kiedy aktorzy schodzą ze sceny po to, aby zmienić kostium. Aktor nie zawsze ma czas wrócić do garderoby, dlatego też szybkie przebiórki odbywają się przy pomocy garderobianych w różnych miejscach teatru: w kulisach, a niekiedy nawet na korytarzach.

Sala prób – przestrzeń, w której aktorzy wraz z reżyserem odbywają próby przed rozpoczęciem prób na scenie.

Sznurownia – miejsce, w którym znajdują się maszyny, składające się ze sznurów i bloków, służące opuszczaniu i podnoszeniu elementów scenografii do nadscenia.

Sztankiet – metalowy pręt, umocowany poziomo na linach w nadsceniu, na którym zawieszane są dekoracje teatralne. Służy do podwieszania z elementów dekoracji, okotarowania sceny (kulis i horyzontu), ekranów. Sztankiety przymocowane są do lin, które pozwalają na ich opuszczeni lub spuszczanie w dół.

Teatermajster, teatermistrz – określenie, które już wyszło z użycia. Tym mianem określano kierownika specjalistę, który nadzorował pracę maszynistów i zajmował się również obmyślaniem efektów scenicznych wymagających specjalistycznej wiedzy technicznej.

Zapadnia – zamykany otwór w scenie, połączony z podsceniem schodami lub mechanizmem dźwigowym. Zapadnia służyła spektakularnym wejściom i zniknięciom postaci lub elementów scenografii ze sceny.

Opracowanie: Justyna Arabska, Bartosz Jelonek na podstawie Elektronicznej Encyklopedii Teatru Polskiego.