Świadkowie czyjegoś życia

Kogo dzisiaj interesują dylematy dojrzałej kobiety, która poświęca dom w imię niewyczerpalnych zasobów idei pomagania całemu światu? Kto dzisiaj przejmie się samotnością dorosłych ludzi, skoro to zjawisko powszechne i w pewnych kręgach uznawane za najdoskonalszy stan afirmacji życiem. Co nowego powiedziała Anna Augustynowicz, prezentując w Teatrze Wybrzeże dramat Doris Lesssing, urodzonej w Persji, wychowywanej w afrykańskiej Rodezji i na stałe, od 1948 roku, mieszkającej w Wielkiej Brytanii pisarki i aktywistki?


"Each His Own Wilderness" Lessing w polskiej wersji przetłumaczone przez Małgorzatę Semil jako „Na początku był dom" to powojenna historia rodzinny Boltonów, zakwalifikowanej do angielskiej klasy średniej, której życie skupione jest na bieżącym łagodzeniu traum i niepewności wywołanych przeszłością i określeniem swojego miejsca w świecie. Głównymi bohaterami są pięćdziesięcioletnia matka i dwudziestodwuletni syn, których relacje można najogólniej nazwać jako pogmatwane i niewspółmierne wobec oczekiwań każdego z nich. Matka chciałaby widzieć syna aktywnego społecznie, zaangażowanego w sprawy cywilizacyjnych zagrożeń, jak groźba wybuchu bomby wodorowej, a syn marzy o domowej stabilizacji pojętej przez pryzmat murów i ogrodu. II Wojna Światowa pozbawiła ich nie tylko majątku, ale przede wszystkim nadziei na normalność powiązanej z osobą męża i ojca, który nie przeżył bombardowania domu. Matka jako antidotum na samotność zaangażowała się w kampanie obywatelskiego sprzeciwu, traktując dom jako sypialnię, także dla zjeżdżających się aktywistów z całego świata, wolność traktując również osobiście jako zaproszenie do destabilizacji. Moralność przez nią głoszona zasadzała się na komunałach, których klasa średnia dorobiła się w trakcie dorabiania majątku, co miało mało wspólnego z realnymi potrzebami proletariatu, w imieniu którego występowała. Syn pozostawał w biernej opozycji do działań matki, podważając naiwność i pustkę ideologii, której podporządkowała swoje życie. Próbując realnie spojrzeć na aktywność matki, jedyne, co znajdował - to ekshibicjonizm ideowy w imię ekshibicjonizmu jako ratunku jednostki mieszczańskiej przed pustką dziejową. Jej życie nazwał happeningiem, w którym tęsknoty chłopca za równowagą nie miały racji bytu. On sam zatem stał się orędownikiem świętego spokoju, rozumianego jako podporządkowanie (dwuletni pobyt w wojsku), szaleństwo ( zmuszanie się do współżycia z przyjaciółką matki) i mały realizm ( zdobycie zawodu elektryka). Obie postaci w finale stają na krawędzi przepaści i nie wiadomo, czy to koniec, czy początek ich historii.

Uniwersalizm dzieła Doris Lessing zasadza się na strukturze pokoleniowej, buncie jednostki, prawie do wolności i bezpieczeństwa. Sztuka po raz pierwszy pokazywana w Londynie w 1958 roku ilustruje zarzewie konfliktów pokoleniowych lat 60. w Europie i Stanach Zjednoczonych, kiedy młodzi ludzie wyraźnie określali swój stosunek do burżuazyjnych skłonności, pustej demagogii, wojny i obowiązków wobec ojczyzny, co wiązało się przede wszystkim z pominięciem dobra osobistego. Dzisiaj wolność przez młodych ludzi jest najczęściej kojarzona z wyborem mniejszego zła, świętego spokoju w imię buntu wobec martyrologii dawnej i bieżącej. Wolność dzisiaj nie wiąże się z aktem społecznym, ale prywatnym, zmierzającym do osiągnięcia celu krótkoterminowego. O długoterminowych celach młodzi ludzi nie potrafią najczęściej rozmawiać. Sztuka Lessing ma więc charakter ponadczasowego przesłania, tylko trudno określić, komu głośniej i jakie wołanie trzeba odtwarzać - młodym, aby obudzili się ze złudzeń o pozornym spokoju, czy starym - aby mówili o potrzebie dokonywania aktów społecznych w imię dobra wspólnego. Bo chyba nie chodzi o to, że świat zależy od decyzji grupy Bildenberg ( Rosemary - Emilia Komarnicka - wspomina o sześciu osobach, które są w stanie zniszczyć całą ziemię), naciskającej przyciski w dowolnym momencie w imię interesów swojej, elitarnej grupy. Chyba nie chodzi o to, że cynizm naszej planety zaszedł za daleko i nie jest już ani do zdefiniowania, ani do wybaczenia. Mam nadzieję, że nie chodzi również o to, że rodzina stanowi przeżytek, bo doskonalenie się w samotności osiągnęło poziom alarmowy.

Anna Augustynowicz zaproponowała dość jednorodną w wymowie sztukę noblistki. Widz śledzi przebieg dramatu, podąża za bohaterami w sposób zrytmizowany (drażniące liczne wyciemnienia i te same dźwięki na koniec scen „zamkniętych" w metalową ramę) i w pełni przewidywalny. Można oczywiście przyjąć tezę, że oczywistość rozgrywającego się dramatu jest nie do uniknięcia, jednak mnie taki fatalistyczny ciąg myślowy nie odpowiada. Zbieżność problemowa i w osobach dramatu do „Tanga" Mrożka jest prawie natychmiastowa, choć z wyraźną przewagą dla Mrożka. Przekonały mnie natomiast do siebie po raz kolejny znakomite aktorki: Dorota Kolak (Myra Bolton) i Joanna Bogacka (Milly Boles). Obie wpisały się bezbłędnie w swoje role, Kolak w nieco rozhisteryzowaną, uciekającą przed prawdą o sobie kobietę, Joanna Bogacka konsekwentnie pokazała osobę zmęczoną życiem, głównie mężczyznami, której nic nie jest w stanie zaskoczyć. Dla obu najważniejsza jest możliwość wyboru, nawet, jeżeli oznacza on koniec wszystkiego, do czego mogły się przyzwyczaić. Dorota Kolak grała emocjami, Joanna Bogacka je tłumiła , wykorzystując pozorną obojętność jako środek wyrazu. Piotr Domalewski grający Tony\'ego Boltona poradził sobie z rolą wiodącą w spektaklu. Wyczuwało się jego swobodę sceniczną, taneczność i zdolności partnerowania. Mimo iż Emilia Komarnicka miała mało tekstu, to jednak kilka prawd o świecie zostało jej powierzonych, a te zostały podane poprawnie.

Sztuka Doris Lessing na deskach Teatru Wybrzeże komponuje się z innym przedstawieniem, granym obecnie również w tym teatrze, „Sprawą operacyjnego rozpoznania". W niej również jest mowa o pokoleniowych traumach, o przekłamaniach ideologicznych, o upadku wartości i o niestrudzonych świadkach wydarzeń i czyjegoś życia. W obu zadawane są pytania o sens walki i ofiary. Oba przedstawienia mogą otwierać pole do dyskusji nad kondycją współczesnego społeczeństwa, w tym młodych ludzi, szukających zbyt długo własnego miejsca w świecie.