Świat zdegradowany

Urodziłem się po raz drugi. I od tamtej pory żyję na nowo - mówił o sobie artysta, który miał za sobą najokrutniejsze doświadczenia ludzkości XX wieku. Urodzony w 1922 roku w Rzeszowie przeżył wojnę w obozach Auschwitz i Buchenwald, co zaważyło na jego późniejszej drodze artystycznej. Życie zmienione w teatr Józef Szajna ukończył Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie i tam przez trzy lata kierował Teatrem Ludowym w Nowej Hucie. Współpracował także z krakowskim Starym Teatrem, katowickim Teatrem Śląskim, wrocławskim Teatrem Współczesnym i warszawskim Teatrem Polskim. Od 1972 roku był profesorem ASP w Warszawie, gdzie kierował m.in. studium scenografii, pracując jednocześnie aktywnie w teatrze, tworząc scenografie m.in. do przedstawienia "Myszy i ludzie“ w reżyserii Jerzego Krasowskiego oraz "Dziadów“ Krystyny Skuszanki i Jerzego Krasowskiego. Jego autorstwa jest również scenografia do słynnego przedstawienia Jerzego Grotowskiego "Akropolis“. W 1971 roku stworzył w Warszawie autorskie Centrum Sztuki Studio, gdzie przez następnych dziesięć lat kreował własną wizję centrum artystycznego łączącego i popularyzującego różne gatunki. Swoje miejsce dzięki niemu znalazły tutaj sztuki plastyczne i muzyka. To również w Studio powstały jego najsłynniejsze przedstawienia: "Replika“ w 1971 roku, trzy lata później "Dante“ i w 1976 roku "Cervantes“. Najpełniej zrealizował w nich swoją ideę teatru narracji plastycznej, teatru wizji, w którym nacisk położony został na znak wizualny, współtworzony przez aktorów. Osobiste odczytanie największych dzieł literatury europejskiej łączyło się w nich z niezwykłą, rozbudowaną scenografią, często nadnaturalnie powiększonymi rekwizytami i ekspresją aktorską. "Teatr jest dla mnie miejscem integracji słowa, które zamieniam w obraz, obrazu, który zamieniam w życie, i życia, które zamieniam w teatr“ - mówił. Apokalipsa i wojna Wyrazem dramatycznych doświadczeń z czasów II wojny światowej była "Replika“, z pewnością najmocniejsze z przedstawień Józefa Szajny. Wykreował w nim świat bez nadziei, piekło obozowe, w którym gromada bezimiennych, upokorzonych więźniów odbywała swoją drogę krzyżową.Świat po obozie nie mógł być już taki jak wcześniej - Szajna konstruował go z przedmiotów zdegradowanych, materiałów wyrzuconych na "śmietnik świata“, starych butów, fragmentów fotografii. Sztuka była dla niego jednocześnie pewnym obowiązkiem moralnym, opowiedzeniem się po stronie życia, godności i wolności ludzi. Język jego teatru był rozpoznawalny i ceniony nie tylko w Polsce, również za granicą, zwłaszcza we Włoszech, gdzie kilkakrotnie został uhonorowany prestiżowymi nagrodami artystycznymi. Przed obchodami jubileuszu 60-lecia pracy artystycznej, zorganizowanymi w ubiegłym roku w teatrze Studio, Szajna sam najlepiej podsumował swoje życie i działalność: - Jedno motto towarzyszyło mi nieustannie: trzeba cenić życie. Starałem się żyć nie pasywnie, ale przekształcając w swojej pracy wojnę w apokalipsę, która ma być oskarżeniem i ostrzeżeniem. Ale jednocześnie zależało mi na przekraczaniu różnych uprzedzeń i stereotypów w momencie spotkania ludzi z ludźmi. Chciałbym, aby symbolem tego stał się Kopiec Pamięci Ofiar Ludobójstwa i Pojednania Ludzi na Świecie zaprojektowany przeze mnie dla muzeum w Oświęcimiu. To jest przesłanie dla nas wszystkich, którzy nadal żyjemy w świecie wstrząsanym wojnami: wołanie o pojednanie i wzajemne zaufanie. Irena Jun, aktorka teatru Józefa Szajny Był człowiekiem niezwykłej pasji. To nam się udzielało w czasie prób. Szajna wymagał od nas wiele, ale jednocześnie tyle samo dawał od siebie. Działał poza konwencjami. Nie wszyscy potrafili to od razu zaakceptować. Jednak trud, jaki wkładaliśmy w przygotowania sztuk, był nam sowicie wynagradzany pasmem sukcesów na zagranicznych scenach. Zbigniew Taranienko, historyk sztuki, autor książek o Szajnie Obiecał, że razem będziemy świętować najpierw jego, a potem moje 100. urodziny. Nie udało się, ale i tak przeżyliśmy razem połowę życia. Zabrakło tylko kilku dni, by Szajna naniósł ostateczne poprawki do mojej książki na jego temat, nad którą właśnie kończę pracę. Przestrzenie Szajny to zbiór esejów na temat jego twórczości plastycznej i teatralnej, a także zapisy rozmów z lat 70 XX w. Stefan Szlachtycz, reżyser, twórca dokumentu o Szajnie Kiedy robiłem o nim film, wpadłem na pomysł, by potraktować go trochę tak, jak on swoich aktorów. Wbiłem go w przyciasny, biały smoking, wręczyłem kostur uwieńczony złotym orłem. I stało się najbardziej zaskakujące. On - despotyczny demiurg, który ze świata sceny i ludzi na niej czyni pokraczną replikę pozascenicznego... - cichym błagalnym tonem zaczął mnie nakłaniać, bym od tego odstąpił, zaniechał, bo... on się wstydzi! Nie uległem.