Szajna Galeria

Odważę się zdiagnozować, że rzeszowska propozycja kulturalna dla osób przyjezdnych jest bardzo skromna, lub nawet poza jednym, może dwoma wyjątkami praktycznie nie istnieje. Oferowane stałe atrakcje mogą zadowalać miejscowych odbiorców, lecz dla osób z zewnątrz absolutnie nie stanowią atrakcji wyrastających ponad poziom tego, co mogą zobaczyć w innych dużych miastach Polski. A przecież to właśnie poprzez takie brakujące u nas, oryginalne, przyciągające i charakterystyczne dla danego miejsca zjawiska kulturalne każde miasto staje się pożądane do poznania i zyskuje rozpoznawalny wizerunek na arenie kraju i dalej. Skromne Muzeum Dobranocek, oraz przebijająca się dopiero w świadomości i niewielka jeszcze Dagart Galerie to zdecydowanie zbyt mało, aby konkurować w świecie o pozycję mocnego miasta.

Zupełnie niewykorzystane pozostają natomiast w Rzeszowie zbiory po jednym z najciekawszych i najbardziej inspirujących twórców XX wieku w Polsce, jakim był Józef Szajna – malarz, grafik, scenograf, twórca teatralny, a przede wszystkim wielki eksperymentator sztuki, poszukujący nowych rozwiązań estetycznych oraz inspirujący setki i tysiące twórców sztuki współczesnej na całym świecie. W rzeszowskim Teatrze Wandy Siemaszkowej zgromadzonych jest około 70 prac Józefa Szajny. Wśród nich oprócz dzieł przekazanych przez artystę miastu w spadku, znajduje się kilkanaście prac zdeponowanych przez jego syna, Łukasza Szajnę. Dziś mało kto te zbiory odwiedza, a mogłyby być atrakcją – nie przesadzając – na skalę światową. Poniżej przedstawię koncepcję powołania nowoczesnej placówki kulturalnej pod roboczą nazwą Szajna Galeria – Sfera Poszukiwania Sztuki.

Program nowej galegii

Sukces nowego pomysłu kulturalnego w mieście powinien tkwić w zupełnie nowym sposobie podejścia do ekspozycji zgromadzonych dzieł sztuki.

Współczesne instytucje kultury coraz bardziej odchodzą od XX-wiecznego standardu, kiedy widz mógł tylko chodzić pomiędzy salami i oglądać po kolei zgromadzone rekwizyty. Obecnie coraz częściej dla dzieł sztuki i eksponatów kultury tworzy się rozbudowane scenografie, oraz instrumenty dialogu z widzem, często przy użyciu środków multimedialnych, które przybliżają genezę i okoliczności związane z daną twórczością lub historią. Podróż widza po takiej ekspozycji pozwala dzięki temu zagłębić się w tematykę prezentowanych dzieł nie tylko wytrawnym znawcom kultury, ale również osobom dopiero poszukującym kontaktu z wartościami estetycznymi. Takie nowe instytucje stają się przez to nie tylko miejscem udostępniania eksponatów, ale przede wszystkim miejscem edukacji i formacji kulturalnej widzów. Doświadczenia takich nowych placówek jak Muzeum Podziemia Rynku Krakowskiego, Brama Poznania, Muzeum Powstania Warszawskiego, czy w innej tematyce Centrum Naukowe Kopernik pokazują, że ta nowa metoda otwarcia na widzów jest przez nich niezwykle pożądana i co więcej, odnosi także sukces komercyjny.

Galerię Szajny należy zorganizować w podobny sposób. Współcześni odbiorcy bardzo często nie rozumieją sztuki Szajny, gdyż piętnem na niej położyły się coraz mniej współodczuwane dzisiaj przeżycia autora z czasów wojny i z jego pobytu w obozach koncentracyjnych. Przez to uniwersalne treści jego sztuki tracą na sile przekazu, a widz nie rozumiejąc ich genezy pozostaje obojętnym. Ten dysonans poznawczy powoduje również, że często niezrozumiałe i niezauważone pozostają także nowatorskie zabiegi artystyczne stosowane przez autora. Te wszystkie wartościowe treści mogłyby być przybliżone właśnie poprzez odpowiednie stymulowanie widza otoczeniem i sposobem ekspozycji, oraz przez dyskretne przybliżanie mu intencji twórcy. Czy to przez wspomniane scenografie, czy przez towarzyszące treści multimedialne, czy przez prezentacje eksponatów towarzyszących, dzieła Szajny nabrałyby świeżości i aktualności w odbiorze przez współczesnych widzów.

Proszę zauważyć, że ten sposób ekspozycji dzieł Szajny od razu wpływa na potrzeby przestrzenne nowej Galerii. To już nie mogą być trzy czy cztery sale w których znajduje się po dwadzieścia dzieł obok siebie. Zaczyna nam się jawić obiekt, w którym duże przestrzenie są pełne wizerunków, treści i w których dzieła Szajny są „jedynie" cząstką tej przestrzeni, porównując obrazowo z pewną przesadą – jak tabernakulum w świątyni. Gdyby przyjąć, że na każde z kilkudziesięciu dzieł Szajny będących obecnie w Rzeszowie przeznaczyłoby się średnio kilkanaście metrów kwadratowych ekspozycji, to jej powierzchnia sięgałaby nawet 1000 metrów kwadratowych.

Ale nowa galeria nie powinna poprzestawać tylko na ekspozycji dzieł Szajny. Jako wielki eksperymentator i nowatorski twórca, Szajna powinien otwierać nas na nowe prądy w sztuce i poszukiwania kultury. W ten sposób Galeria powinna mieć cześć zupełnie współczesną, gdzie prezentowane byłyby obecne dokonania twórcze. To dlatego zaproponowałem roboczo drugą część nazwy – Sfera Poszukiwania Sztuki. Oczywiście nie chodzi o prezentację każdego rodzaju sztuki, ale przede wszystkim tej najbardziej poszukującej i tej, dla której Szajna jawiłby się jako swoisty „pomost" z przeszłości. Sposób doboru autorów i ich wystaw to oczywiście osobny temat na dyskusję i analizę twórczą, ale już teraz należy zasygnalizować, że także w tej okoliczności powinno się szukać oryginalności i specyficznej wartości placówki.

Tak rozumiana Galeria Szajny tętniłaby codziennym życiem, a przyciąganie nowych użytkowników byłoby wprost proporcjonalne do inwencji kierownictwa placówki i organizowanych przez nich imprez.

Biorąc powyższy program pod uwagę, a także potrzeby administracyjne, dydaktyczne i inne nowej Galerii, to jej powierzchnia mogłaby mieć grubo ponad 1000, nawet około 1500 metrów kwadratowych. Skąd wziąć taką przestrzeń?

Lokalizacja

Miejsce dla tak ważnej instytucji kultury jest równie ważne, jak jego program. Musi to być obiekt, w którym na potrzeby ekspozycji można swobodnie i odważnie kształtować przestrzeń wewnętrzną. Od razu więc odpadają wszelkie budynki zabytkowe będące pod ścisłą ochroną służb konserwatorskich.

Placówka mająca być kulturalną wizytówką miasta powinna być zlokalizowana ponadto w równie ważnym miejscu Rzeszowa, jakim jest ona sama. Nie może być to gdzieś na którymś osiedlu, zwłaszcza w miejscu niedostatecznie wyeksponowanym i rozpoznawalnym. Rzeszów ma zbył nieuporządkowaną tkankę urbanistyczną, co grozi „zgubieniem" w niej tej ważnej instytucji kultury. Zdecydowanie najlepsze na lokalizację nowej Galerii byłoby samo centrum i okolice rynku.

Jest takie jedno miejsce. To pusta działka tuż koło ratusza, która zajmowana jest w tej chwili przez prowizoryczny parking. Działka ma uchwalony plan miejscowy, na mocy którego można wybudować tu 3 kondygnacyjny obiekt z garażem podziemnym. Powierzchnia zabudowy w parterze budynku ma wynosić 800 metrów kw., a na trzech nadziemnych kondygnacjach można łącznie uzyskać około 1700-1800 metrów kw. Jest zatem możliwość powstania na tej działce obiektu, którego wielkość w zupełności wystarczy na zrealizowanie zarysowanego programu Galerii. Pozostanie nawet możliwość wzbogacenia funkcji na parterze budynku o gastronomię, sklepik itp.

Dodatkowo, lokalizacja nowej Szajna Galerii przy rynku wprowadza ciekawą relację przestrzenną z wyposażeniem Placu Cichociemnych kilkaset metrów dalej po przeciwnej stronie rynku. Przecież znajduje się tam terenowa rzeźba Józefa Szajny „Przejście". Wokół natomiast roztacza się krąg kamieni upamiętniających osoby pośrednio związanych z historią artysty. To dodatkowy atut dla lokalizacji Galerii w pobliżu.

Projekt architektury zaproponowanej Galerii jest kwestią równie ważną co lokalizacja. Najlepiej byłoby, gdyby był wyłoniony w ogólnopolskim konkursie architektonicznym. Pewne przybliżenie spodziewanej architektury może oddawać historyczny już projekt rzeszowskich architektów Wojciecha Fałata, Stanisława Hałabuza, Lidii Tobiasz, Pawła Pelca, oraz Piotra Fałata. W 1997 r. wygrali oni konkurs ówczesnych władz miasta i SARP na uzupełnienie zabudowy południowej pierzei rynku na wolnej działce koło ratusza.

Miasto, województwo, Teatr Wandy Siemaszkowej

Przy powstaniu nowej Galerii konieczne będzie zastosowanie nowatorskiej, jak na warunki Rzeszowa, a przynajmniej nieczęstej, współpracy samorządów miejskiego i wojewódzkiego. We współczesnym świecie sąsiadujące samorządy coraz częściej prowadzą wspólne przedsięwzięcia, w zależności od potrzeb i lokalnych warunków. Sztywne rozgraniczenie kompetencji na granicy administracyjnej gmin powoli jest coraz większym anachronizmem i uniemożliwia efektywne zarządzanie szczególnie wrażliwymi przedsięwzięciami.

Nową Galerię Szajny powinny stworzyć i prowadzić oba samorządy – władze miasta Rzeszowa i Zarząd Województwa Podkarpackiego. Jest aż nadto argumentów, aby widzieć wspólne korzyści, jakie osiągną obie jedności z powstania tak znaczącej instytucji kultury w mieście. Województwo wniosłoby do przedsięwzięcia kolekcję dzieł Szajny, natomiast miasto Rzeszów wspomnianą działkę przy rynku. Finansowanie powstania obiektu i jego wyposażenia powinno być udziałem obu samorządów na podstawie odrębnej umowy.

Przy powstaniu nowej Galerii należy także pochylić się nad delikatnymi prawnymi aspektami dysponowania dziełami Józefa Szajny. Według zapisu donacyjnego sporządzonego w formie aktu notarialnego, artysta zapisał swoje dzieła skarbowi państwa ale z przeznaczeniem dla Teatru Wandy Siemaszkowej, z którym czuł się szczególnie związany. Najwyraźniej nie przewidział, że nowoczesny sposób tworzenia ekspozycji wykracza poza możliwości teatru. Część zbiorów wręcz leży dziś w magazynach i nie ma możliwości na upublicznienie. W tej sytuacji przekazanie kolekcji innemu podmiotowi prawnemu, miastu lub województwu, mogłoby prowadzić do nieporozumień ze spadkobiercami artysty. A przecież wszystkie strony powinny poszukiwać rozwiązań, które w najlepszy sposób uhonorują i spopularyzują przekaz twórczy Józefa Szajny. Dlatego projektując nowe przedsięwzięcie należy rozważyć powołanie artystycznej filii Teatru Wandy Siemaszkowej z siedzibą w obiekcie przy ul. Słowackiego. Ten pomysł to oczywiście najmniej doprecyzowana część projektu, warto jednak o tym wspomnieć, aby już teraz pracować nad porozumieniem pomiędzy teatrem a spadkobiercami.