Tadeusz Kantor (1915 - 1990)

Pierwsze lata dzieciństwa spędził na plebanii katolickiej, gdzie mieszkała jego matka Helena Kantor. Uczył się w Szkole Ćwiczeń przy Seminarium Nauczycielskim Męskim w Wielopolu W 1921 roku matka wraz z Tadeuszem i jego starszą siostrą Zofią opuścili probostwo i przeprowadzili się do Tarnowa. Tadeusz rozpoczął naukę w IV klasie. W latach 1925-1933 pobierał nauki w gimnazjum im. Kazimierza Brodzińskiego w Tarnowie. Podczas lata 1932 roku zaprzyjaźnił się z ks. Julianem Śmietaną, dla którego później, w latach trzydziestych, wykonywał liczne prace malarskie w kościele parafialnym. 5 października 1934 roku zapisał się na Wydział Malarstwa Krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych do pracowni prof. Władysława Jarockiego. W tym czasie fascynowała go twórczość związanego z Krakowem Stanisława Wyspiańskiego. Równocześnie z malarstwem studiował malarstwo dekoracyjne i teatralne u prof. Karola Frycza, dyrektora teatrów krakowskich.

W czasie wojny został w Krakowie zarabiając na życie jako malarz pokojowy. 12 grudnia 1939 roku złożył egzamin końcowy u prof. Frycza. W czasie gdy ukrywał się w okolicach Wielopola, wykonując prace malarskie w kościele w Nockowej, dowiedział się o aresztowaniu ojca (8 grudnia 1940), który został przewieziony do Oświęcimia w pierwszych transportach z Tarnowa i zginął w obozie Auschwitz-Birkenau 18 marca 1942.

Wraz z kolegami ze studiów i studentami Kunstgewerbeschule stworzył podziemny Teatr Niezależny. Próby odbywały się w domu Ewy Jurkiewicz - pierwszej żony Kantora. W 1945 roku podjął pracę kierownika malarni w krakowskim Starym Teatrze oraz zapisał się na kurs scenografii w Studio Teatralnym prowadzonym przez Andrzeja Pronaszkę, który obok Frycza stał się dla niego drugim idolem. W listopadzie 1946 roku wraz z Marią Jaremą brał udział w Międzynarodowej Wystawie Sztuki Współczesnej w paryskim Musée d'Art Moderne. Podróż ta znacząco odbiła się na jego twórczości do tego stopnia, że gdy objął stanowisko profesora malarstwa w Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych w Krakowie, rozpoczął swoją pracę od ataków na tradycjonalizm, co zaowocowało udziałem w wielu ważnych wystawach nowej sztuki. Kariera Kantora jako pedagoga została przerwana w 1949 roku, ponieważ ówczesne władze wprowadziły przejęte z ZSRR zasady realizmu socjalistycznego oraz przypuściły atak na nowoczesną sztukę, którą uprawiał. Znalazł zatrudnienie jako scenograf w Państwowych Teatrach Dramatycznych realizując scenografie głównie dla Starego Teatru, gdzie pracował do 1961 roku.

W 1955 roku jako jeden z dziesiątki polskich artystów (Tadeusz Brzozowski, Maria Jarema, Adam Marczyński, J. Maziarska, Kazimierz Mikulski, Jerzy Nowosielski, Erna Rosenstein, Jerzy Skarżyński, Jonasz Stern) zaprotestował przeciwko realizmowi socjalistycznemu wystawą 9 Malarzy w Domu Plastyków. Wystawa ta była zapowiedzią powstania Grupy Krakowskiej II. Do 1961 roku działał jako malarz biorąc udział w wystawach w Nowym Jorku i w Europie m.in. w Paryżu, Sztokholmie, Düsseldorfie, Hamburgu, czy Göteborgu oraz jako scenograf, współtwórca teatru Cricot 2 i organizator życia artystycznego w Polsce jako pierwszy prezes Grupy Krakowskiej. Od tego czasu brał udział w wielu wystawach na całym świecie oraz organizował spektakle teatralne otrzymując za swoją działalność szereg nagród i odznaczeń.

Od 1945 do 1961 żoną Tadeusza Kantora była Ewa Jurkiewicz, 10 kwietnia 1961 roku ożenił się z Marią Stangret. Zmarł nagle po skończeniu próby spektaklu Dzisiaj są moje urodziny 8 grudnia 1990 roku w Krakowie.

Do najsłynniejszych jego prac należą: Dziennik z podróży, Człowiek i stół, Niebezpieczne odwrócenie i Powrót do domu rodzinnego, cykl ambalaży, a także głośne przedstawienia teatralne Umarła klasa i Wielopole, Wielopole. O sztuce Wielopole, Wielopole opowiadającej o rodzinnym mieście Kantora, Franco Quadri napisał: „Kantor połączył w tym przedstawieniu polski mikrokosmos z męką Chrystusa, a Wielopole stało się własnością całego świata".

Jego pierwsze obrazy i fascynacje teatrem pochodzą z okresu studiów i czasu II wojny światowej. Podczas okupacji Kantor stworzył konspiracyjny Teatr Niezależny, w którym wystawiał dla zaufanej publiczności repertuar narodowy, m.in. Balladynę Juliusza Słowackiego i Powrót Odysa Stanisława Wyspiańskiego. W twórczości artysty malarstwo i teatr były nierozdzielne. W pierwszych latach powojennych tworzył obrazy bliskie surrealizmowi. Jako malarz zamilkł, kiedy władze PRL zaczęły wprowadzać socrealizm w sztuce i dopiero w 1955 wystawił prace pochodzące z tego okresu. W 1957 włączył się w najnowsze poszukiwania sztuki światowej, nawiązując w serii obrazów do informelu. Równocześnie prowadził teatr Cricot 2. Wystawiał sztuki Stanisława Ignacego Witkiewicza, a później własne. Przekonany, że „sztywne, uświęcone tradycją granice między sztukami należy znieść", działał w różnych dziedzinach poza malarstwem i teatrem: organizował happeningi w tym najbardziej znany Panoramiczny happening morski, tworzył „obiekty sztuki", które często były fragmentami scenografii do przedstawień oraz obrazy, w których fragmenty malowane występują razem z gotowymi przedmiotami znalezionymi.

Według jego projektu powstała rzeźba Krzesło, której dwa (nieidentyczne) egzemplarze znajdują się w Hucisku oraz we Wrocławiu.

Podczas wielu podróży po świecie stykał się z nowymi trendami w sztuce, a po po przyjeździe do kraju rozwijał swoje obserwacje. Był jednym z pierwszych artystów uprawiających informel, konceptualizm, happening; zaszczepił te kierunki w polskiej sztuce.

W 1955 grupa plastyków, krytyków i teoretyków sztuki pod kierownictwem Kantora założyła teatr Cricot 2. Pierwszą premierą grupy (1956) była Mątwa według Witkiewicza. Już w tym przedstawieniu Kantor zastosował elementy dla jego przedstawień charakterystyczne – aktorzy poruszający się niczym kukły, technika gry utrzymana w charakterze niemego filmu.

W kolejnym przedstawieniu – Cyrk według Kazimierza Mikulskiego (malarza i członka zespołu) – Kantor posłużył się ambalażem; opakował czarną materią aktorów, co pozbawiło ich oraz przedmioty właściwego im kształtu, przemieniło w jednolita materię. Kolejnym krokiem był „teatr informel": poddający się przypadkowi, teatr automatyczny. W przedstawieniach W małym dworku według Witkacego aktorzy traktowani byli na równi z przedmiotami, pozbawieni indywidualności. Kantor poszukiwał właściwej formy dla swych scenicznych wypowiedzi powołując „teatr zerowy", którego ideą było pozbawienie przedstawienia akcji, dzianie się („Wariat i zakonnica" według Witkacego z 1963).

Poszukiwania takie doprowadziły Kantora do rodzącego się wówczas na świecie happeningu. W 1965 odbyły się pierwsze polskie happeningi: Cricotage i Linia podziału, a dwa lata później List oraz Panoramiczny happening morski.

„Teatr śmierci" był ostatnim nurtem w twórczości teatralnej Kantora. Powstały wówczas spektakle: Umarła klasa, Wielopole, Wielopole, Niech sczezną artyści, Nigdy już tu nie powrócę oraz spektakl, którego premiera odbyła się już po śmierci artysty – Dziś są moje urodziny. We wszystkich tych spektaklach motywem głównym była śmierć, przemijanie, pamięć. W wielu przedstawieniach Kantor uczestniczył bezpośrednio jako obecny na scenie „mistrz ceremonii", który, niczym dyrygent, nadawał akcji odpowiednie tempo i rytm, kiedy trzeba interweniując w jej przebieg. Lesław Czapliński w swoich analizach Umarłej klasy oraz Wielopola, Wielopola postawił tezę, że są one ukształtowane na podobieństwo formy muzycznej zrealizowanej w tworzywie pozadźwiękowym, mimo że same cytaty muzyczne odgrywają w nich istotną rolę.

Nagrody i odznaczenia:
1955 - Nagroda Państwowa (wyróżnienie) za twórczość scenograficzną, a w szczególności za scenografię do sztuki Nazima Hikmeta "Legenda o miłości" w Starym Teatrze w Krakowie
1962 - Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia z okazji wystawy "Polskie dzieło plastyczne w 15-leciu PRL"
1963 - Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia za udział prac w wystawie scenograficznej "Polskie dzieło plastyczne w XV-lecie PRL"
1976 - Wrocław - XVII FPSW - Nagroda Honorowa za przedstawienie "Umarłej klasy"
1977 - Belgrad - Międzynarodowy Festiwal Teatralny BITEF - Grand Prix za przedstawienie "Umarła klasa"
1977 - Nagroda Krytyki im.Norwida za "Umarłą klasę"
1977 - Nagroda im.Boya za "Umarłą klasę"
1978 - Bazylea - Nagroda im.Rembrandta "za istotny wkład w kształtowanie obrazu sztuki naszej epoki" przyznawana przez międzynarodowe jury Fundacji im.Goethego w Bazylei.
1978 - Rzym - główna nagroda Europejskiego Sezonu Teatru Narodów za "Umarłą klasę"
1978 - Kraków - Nagroda m. Krakowa w dziedzinie upowszechniania kultury
1978 - Caracas - IV Sezon Teatru Narodów - nagroda za najlepszy spektakl Sezonu, za "Umarłą klasę". Nagroda w postaci rzeźby Gia Pomodora
1980 - Nowy York (USA) - Nagroda nowojorskiej krytyki teatralnej OBIE za rok 1979 za najwybitniejszy spektakl off i off-off-Broadway - za "Umarłą klasę"
1981 - Caracas - Order Teofilo Lea - najwyższe teatralne wyróżnienie wenezuelskie
1981 - Nagroda ministra kultury i sztuki I stopnia w dziedzinie teatru za twórczość scenograficzną
1982 - Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski
1982 - Dyplom Uznania Ministra Spraw Zagranicznych za "wybitne zasługi w propagowaniu polskiej kultury za granicą w 1981"
1982 - Nagroda teatralna "WIDZ I KRYTYK" przyznawana w Hiszpanii za najlepsze zagraniczne przedstawienie 1981 roku - "Wielopole, Wielopole"
1982 - Nowy Jork - nagroda nowojorskich krytyków - za przedstawienie "Wielopole, Wielopole" Teatru Cricot 2, uznane za najlepszy spektakl "off-Broadway" w sez. 1981/82
1984 - Dyplom Honorowy przyznany z okazji 35-lecia Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI) oraz 25-lecia Polskiego Ośrodka w uznaniu wybitnych osiągnięć popularyzujących polską sztukę teatralną
1986 - Zasłużony dla Kultury Narodowej
1986 - Nagroda "Targa Europea" - włoska nagroda przyznawana wybitnym przedstawicielom kultury i nauki w Europie
1986 - Nagroda krytyków nowojorskich za najlepszy spektakl na Brodwayu (reżyseria i gra aktorów) - nagroda za "Niech sczezną artyści"
1987 - Najpopularniejszy krakowianin XX wieku w ankiecie kwartalnika "Kraków"
1987 - USA - Nagroda krytyki nowojorskiej za najlepsze przedstawienie roku 1986 na Broadwayu za spektakl "Niech sczezną artyści"
1988 - Nagroda Państwowa I stopnia
1989 - Nagroda Krytyków Teatralnych ITI za popularyzację polskiej kultury teatralnej za granicą
1989 - Komandor Orderu Sztuki i Literatury (odznaczenie francuskie)
1990 - Wielki Krzyż Zasługi Republiki Federalnej Niemiec za znaczący wpływ wywarty na współczesną sztukę w Europie i za zasługi w ożywieniu obrazu kulturalnego RFN

Źródło: Culture.pl, Wikipedia, E-teatr