Zamęt rosyjskiej duszy

„Encyklopedia duszy rosyjskiej” opiera się w głównej mierze na dwóch znaczących filarach: dobrym tekście i świetnej grze aktorskiej. Gdyby na tym spocząć, spektakl Teatru Nowego byłby poprawnym i rzetelnym przedstawieniem, o nieco kabaretowym zacięciu, niewyróżniający się niczym szczególnym spośród wielu inteligentnych, acz przeciętnych przedsięwzięć. Jednak Piotr Sieklucki i Tomasz Kireńczuk dodają do niego dwa istotne składniki – przekraczanie granic dobrego smaku poprzez odrzucenie teatralnych barier stosownego słowa oraz polityczno-społeczny wymiar przedstawienia, skryty w ciągłym żarcie i dowcipie. Pierwszy element, zdecydowanie wychodzi spektaklowi na dobre, drugi, jak najbardziej słuszny w swojej idei, miejscami jest naprawdę udany, miejscami zaś razi nachalnością i dosłownością. „Encyklopedią duszy rosyjskiej” Teatr Nowy kontynuuje linię swoich udanych dotychczasowych teatralnych poczynań. Spektakle Nowego można bowiem podzielić na dwie kategorie: teatr świeży, odważny, eksperymentujący z formą i dający pole do popisu młodym twórcom (np. niedawny „Koniec półświni” czy „Versus”) oraz teatr bardziej rozrywkowy – jednak inteligentny, rzetelny, bardziej aktorski („Griga” czy „Lęki poranne”). Najnowszą premierę należy zakwalifikować do drugiego gatunku. Jest interesująco, zabawnie i dowcipnie – z odrzuceniem wszelkich przeświadczeń o dobrym smaku czy teatralnej cenzurze.

A musi tak być, bo mowa jest o Rosji – pijanej, wulgarnej, swojskiej. O kraju leniwym, zazdrosnym, ordynarnym, a przy tym przyjacielskim i zabawnym. Dyskusja toczy się pomiędzy dwoma pracownikami Gazpromu, wyrażającymi swoje opinie o kraju w dosadny i prostolinijny sposób. Rosja to wódka, gwałty, dowcipy i wszechobecny „nachuizm”. Jak pić to do wyrzygania, jak ruchać to szesnastkę – mogłoby brzmieć ich motto. Rozmowa jest otwarta, wulgarna, soczysta, a co najważniejsze – szczera. Nie tylko istotnym staje się sam obraz przedziwnego państwa, który maluje nam się w rozmowach Edwarda Linde-Lubaszenko i Piotra Siekluckiego, lecz stosunek do niego tych dwóch mieszkańców – symbolicznych przedstawicieli narodu. Niejasne pomieszanie miłości i nienawiści, dumy i wstydu, świadomości nikczemności i zła oraz chluby z tego powodu.

Największą zaletą tego przegadanego spektaklu jest fakt, że rozmowa jest hipnotyzująca i absolutnie absorbująca widza. Trudność polega tu na braku scenicznych działań – aktorzy muszą nadrabiać mimiką, ekspresją i umiejętnością przykucia uwagi samym słowem. Wywiązanie się z tego założenia, stanowi o sukcesie przedstawienia. Ciekawa, acz prosta i stała scenografia, podkreśla absurdalność tej dziwacznej atmosfery – bohaterowie rozmawiają przy rurze gazociągu. W tle pomiędzy wypowiedziami bohaterów, na ekranie, wyświetlane są filmy, składające się z sekwencji zabawnych scenek rodzajowych z życia Rosji. Nadają one rytmu spektaklowi, dynamizują i unikają monotonności scenicznego rozwiązania. Przede wszystkim zaś, stanowią skondensowane przedstawienie samo w sobie.

Pierwszy film pokazuje flagę Rosji, która zostaje zabrudzona kropelkami krwi, by po chwili zanurzyć się w niej cała, przemieniając się w flagę związku radzieckiego. Ciekawy zabieg w symboliczny sposób prezentuje całość wyświetlanych filmów. Na początku oglądamy migawki z Rosji – zdjęcia z Moskwy, Petersburga, najpiękniejsze budowle i zabytki, zapierające dech w piersiach krajobrazy. Kolejne ekranizacje, pojawiające się pomiędzy rozmowami bohaterów, są obrazowaniem ich tematyki – alkohol, wiecznie pijani Rosjanie, władczy politycy, magnaci i – w końcu – zabójstwa, mordy, trupy. Początkowo jest więc piekielnie zabawnie, przemycone liczne polityczno-historyczne żarty i aluzje okraszone są sporą ilością dowcipu. Próba niebanalnego poruszenia tematyki poważniejszej udaje się już w tych scenicznych żartach i rodzajowych obrazkach. Chyba niepotrzebnie zostaje ona później wprowadzona dosłownie, epatując bezpośrednio brutalnością, siłą i historycznym zapleczem śmierci. Rozumiem, że to próba pokazania Rosji z każdej strony – i tej dobrej, i tej złej – oraz przedstawienia wszystkich jej oblicz. Tak literalnie wprowadzenie jej w odsłonie historycznej ociera się jednak o banał i emocjonalny szantaż. Taką samą siłę i poziom refleksji mają słowa i obrazy, pozornie zaprezentowane lekko, z ironią, uśmiecham na ustach i kielichem w dłoni. I właśnie to jest ogromną zaletą spektaklu.