Zapomniany Ferdynand Ossendowski

Początek stycznia 1945 r. W Żółwinie, nieopodal Leśniej Podkowy, w gościnnych progach dworku Witczaków spotkało się kilku artystów. Na pierwszym piętrze w niedużym pokoju odpoczywał jeden z nich – znany pisarz, Ferdynand Ossendowski. 67-latek czuł się fatalnie. Obecny na miejscu lekarz stwierdził u niego krwotok żołądka i zalecił badanie rentgenem. W budynku przebywało sporo osób. Część zajmowała się obowiązkami domowymi. Inni żywiołowo dyskutowali. Harmider przerwało pukanie do drzwi. Pokojówka otwarła je i po krótkiej rozmowie z gościem udała się do Ossendowskiego. – Proszę Pana, przyszedł jakiś Niemiec w mundurze – rzuciła krótko.

Pisarz nie wiedział, kim był ów mężczyzna. Nie spodziewał się przecież odwiedzin. Ale zaprosił go do siebie. Panowie rozmawiali kilka godzin. Następnego dnia Ferdynand zmarł. Nie wiadomo, czy był to zbieg okoliczności i czy wizyta niemieckiego żołnierza mogła mieć jakiś wpływ na śmierć pisarza. O czym rozmawiali? Tę tajemnicę Ossendowski również zabrał do grobu.

Ferdynand zmarł 3 stycznia 1945 r. W pewnym sensie śmierć była dla niego zbawieniem. Kilka dni później do Grodziska Mazowieckiego dotarli funkcjonariusze NKWD. Rozpytywali o niego. Szukali. Kiedy dowiedzieli się, że zmarł, rozkopali jego grób w celu potwierdzenia tożsamości nieboszczyka. Dlaczego? Ossendowski był zagorzałym przeciwnikiem komunizmu. Znienawidzonym w Rosji, po tym jak w 1930 r. wydał powieść „Lenin", o współzałożycielu i liderze partii bolszewickiej. Książkę przetłumaczono na wiele języków europejskich, dzięki czemu na Zachodzie poznano prawdę o rewolucji październikowej. Ossendowski pisał:

„Myślałem, że pan dąży do rewolucji, aby wstrząsnąć zmaterializowanym, mieszczańskim światem i utorować drogę dla ducha... Tak myślałem... Tymczasem pan marzy o bandytyzmie na wszechświatową skalę. To straszne!"

Podróżnik i buntownik
Ferdynand Ossendowski przyszedł na świat 27 maja 1878 r. w Lucynie (na terytorium dzisiejszej Łotwy) jako syn doktora Marcina Ossendowskiego i Wiktorii z rodziny Bortkiewiczów. W 1884 r., po narodzinach młodszej siostry, rodzina przeniosła się do Kamieńca Podolskiego. Tam przyszły pisarz rozpoczął naukę w rosyjskim gimnazjum. Edukację ukończył – już po kolejnej przeprowadzce – w Petersburgu. Jego ojciec zmarł dość wcześnie. Utrzymanie rodziny wzięła na swoje barki matka. Wygłaszała wykłady muzyczne. Młody Ossendowski pomagał jej finansowo, udzielając korepetycji.

Po ukończeniu szkoły studiował matematykę i nauki przyrodnicze w Petersburgu u boku podróżnika i biologa, profesora Szczepana Zalewskiego. Brał udział w wyprawach naukowych na Kaukaz, Dniestr, Jenisej i obrzeża Bajkału. Zawitał też do Chin, Japonii, Sumatry i Indii. Wrażenia z tego ostatniego kraju stały się inspiracją do napisania pierwszej powieści, „Chmur nad Gangesem".

W tym okresie Ossendowski dał się też poznać z buntowniczej strony. Po demonstracjach studenckich w 1899 r. musiał opuścić Rosję. Wyjechał do Paryża, gdzie studiował fizykę i chemię u prof. Marcelina Berthelota. We francuskiej stolicy miał też okazję poznać Marię Skłodowską-Curie. Kiedy emocje w Rosji opadły, wrócił do kraju i podjął pracę na Uniwersytecie Tomskim.

W 1905 r. wyjechał do Mandżurii, gdzie założył laboratorium pracujące przy rudach żelaza. Tam też został przywódcą Polonii. A także jedną z czołowych postaci strajku przeciwko brutalnym rządom cara. Za tę działalność Ferdynand został skazany na śmierć. Wyrok zamieniono mu jednak na kilkuletnią odsiadkę. Za kratami przebywał do 1907 r. Po wyjściu na wolność oddał się pisaniu, czego efektem była powieść „W ludzkim pyle". Dobry odbiór książki przyniósł mu pewną popularność i pozwolił wrócić do Petersburga, gdzie znalazł zatrudnienie jako redaktor. Pracował m.in. w „Dzienniku Petersburskim".

Tajemnica Ossendowskiego i Krwawego Barona
Wybuch rewolucji październikowej w 1917 r. sprawił, że Ferdynand – zawsze śmiało prezentujący swoje antykomunistyczne poglądy – związał się z Białymi. Później twierdził nawet, że był jednym z ministrów i doradców Aleksandra Kołczaka, choć jak twierdzi prof. Zbigniew Kopeć ta informacja jest „grubo przesadzona". Pewnym natomiast jest, że pisarz brał udział w przekazaniu zachodnim władzom tzw. Dokumentów Sissona – dowodów na to, że Lenin był agentem niemieckiego wywiadu, a partia bolszewicka pieniądze na swoją działalność otrzymywała od Niemców.

Działalność Ossendowskiego sprawiła, że bardzo szybko stał się jednym z głównych celów kontrolowanej przez bolszewików policji. By przeżyć, musiał uciec. Wyjechał do Mongolii. Tam związał się z grupą Romana von Ungerna-Sternberga, znanego z brutalnego rozprawiania się z komunistami Krwawego Barona. Mężczyźni szybko złapali nić porozumienia.

Znający siedem języków – w tym mongolski – Ferdynand został doradcą i powiernikiem tajemnic Ungerna. Jedną z nich miało być miejsce ukrycia olbrzymiego skarbu, wartego blisko 20 mln dolarów i należącego niegdyś do cara Mikołaja II. Sam Ossendowski nigdy dokładnie nie powiedział, gdzie ów skarb jest ukryty i czy w ogóle istnieje. Ponoć w jednej ze swoich książek udzielił kilku wskazówek śmiałkom, którzy chcieliby go znaleźć.

Ze skarbem ma mają wiązać się również opisane na początku wydarzenia z 1945 r. Według rosyjskich źródeł Niemcem, który tuż przed śmiercią odwiedził Ossendowskiego, miał być Askold von Ungern-Sternberg, wnuk Krwawego Barona. Ponoć odnalazł towarzysza dziadka i chciał od niego uzyskać informacje o miejscu ukrycia majątek. Jak było naprawdę? Nie wiadomo, gdyż mongolski etap w życiorysie pisarza owiany jest tajemnicą. Podobnie jak skarb, który porównuje do Arki Przymierza czy Bursztynowej Komnaty.

Drugi po Sienkiewiczu
Po tym jak bolszewicy przejęli władzę w Rosji, Ferdynand Ossendowski wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Tam wydał swoją najsłynniejszą powieść – „Zwierzęta, ludzie, bogowie". Książka, w której autor opisuje swoją ucieczkę z Rosji, stała się międzynarodowym bestsellerem. Przetłumaczono ją na dziewiętnaście języków i sprzedano w milionach egzemplarzy. Przyniosła też Ferdynandowi zarzuty konfabulacji. Część czytelników twierdziła, że niektóre opisy są mistyfikacją. – Zarzucano Ossendowskiemu, że jest niekonkretny, a jego doświadczenia są niemożliwe do przeżycia. Mylił się podstawowych sprawach odnośnie odległości, opisu gatunków i w związku z tym jest niewiarygodny jako naukowiec – mówił prof. Zbigniew Kopeć w audycji Polskiego Radia.

W 1922 r. Ferdynand Ossendowski wrócił do Polski. Pisał kolejne książki. W dwudziestoleciu międzywojennym był najbardziej poczytnym polskim autorem (łączny nakład jego książek sięgnął 80 mln egzemplarzy). Przez pewien czas znajdował się nawet na liście pięciu najczęściej czytanych pisarzy świata. Do dzisiaj tylko Henryk Sienkiewicz może pochwalić się większą liczbą książek wydanych w obcym języku. O czym pisał Ossendowski? O podróżach po świecie, o Polsce. Nieobce były mu romanse.

Nad Wisłą Ossendowski poukładał też swojej życie prywatne. Na początku lat 20. rozwiódł się z pierwszą żoną, by wziąć ślub z młodzieńczą miłością, Zofią z Iwanowskich. Błyszczał na warszawskich salonach. Po wybuchu II wojny światowej zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wstąpił do Stronnictwa Narodowego. Zmarł przed końcem wojny, w styczniu 1945 r.

Wymazany na lata
W PRL został wymazany z historii. Pamięć o nim i jego publikacjach skutecznie zmazywała cenzorska gumka. Władze nie mogły pozwolić, by słowa autora biografii uderzającej w Lenina i komunistów były czytane przez lud. Dlatego jego nazwisko na długie lata zniknęło z życia publicznego. Na dobre przypomniano sobie o nim po 1989 r., kiedy znów można było wypożyczać lub wydawać jego dzieła.

Do dziś jego postać pozostaje tajemnicza. I to nie tylko z powodu prób wymazania go z pamięci Polaków przez komunistyczne władze. Dobrze podsumował Ossendowskiego prof. Zbigniew Kopeć: – O jego życiu wiemy tylko to, co sam powiedział. Korzystamy z jego wspomnień, utworów biograficznych i wywiadów, które udzielał prasie. Większość informacji pochodzi ze źródeł, których sam jest autorem. Na ile jednak można mu wierzyć?
__

Bibliografia:
Dorota Gacek, „Spotkania po zmroku", audycja Polskiego Radia, 21.11.2017.
Kawecka, Klątwa z dna rzeki. Polak, który wiedział za dużo o wielkim skarbie, podroze.onet.pl (dostęp: 17.09.2022)
Strzyga, Polski Karol May przed wojną wydał 80 mln książek. PRL zmiótł go z półek, „Dziennik Zachodni", 5 stycznia 2012.
Jagielski, Ostatnia tajemnica Ferdynanda Ossendowskiego, Przekrój nr 102 (12/1947).
Antoni Ferdynand Ossendowski. Podróżnik budzący kontrowersje, www.youtube.com (dostęp: 17.09.2022)