"Ziemia obiecana" Jana Klaty - premiera w Łodzi

Przed łódzką premierą przygotowanego dla wrocławskiej sceny spektaklu "Ziemia obiecana" (w Teatrze Polskim zobaczymy go 25 września) według Władysława Reymonta, z obozu reżysera Jana Klaty docierało wiele słów, które miały nic nie wyjaśnić. Nie wiedzieliśmy więc, czym to przedstawienie będzie, wiedzieliśmy za to, czym nie będzie. Artysta udzielił szeregu wywiadów, w których mówił dużo, ale niewiele o tym, co pokaże. Jednym słowem, marketing rozbudzający oczekiwania w najlepszym stylu.

Reżyser odrzucił unarodowienie poszczególnych bohaterów, co miało pozwolić widzowi skupić się na wybranym przez niego problemie, bez odwoływania się do najprostszych narodowych skojarzeń i schematów. Zabieg jednak nie udał się do końca. Okazało się bowiem, że właśnie narodowe konotacje zawarte w powieści, zekranizowane potem w wielkim filmie Wajdy, tkwią w nas mocniej, niż myśleliśmy. Na tyle, że nie wyzbyli się ich w pełni twórcy spektaklu, grający w nim aktorzy, no i oczywiście widzowie.

Ci ostatni, jeśli widzą obficie gestykulującego, żywego Moryca, to widzą Żyda. Ci drudzy osadzają swoje postaci w kontekście powieści i filmu, pożyczając znane z obu dzieł narodowe ślady. Ci pierwsi, nawet jeśli takie elementy uznali za wplecione do widowiska żarty, zapomnieli, że są to narodowe żarty z narodowych stereotypów. Myślę, że lepiej było uciec od tego zupełnie. Ale może bazując na "Ziemi Obiecanej", nie da się tego zrobić? Swoją drogą ciekawe, że Jan Klata przeciwstawił się temu, co łódzki Festiwal Dialogu Czterech Kultur stara się kultywować, podkreślając wyjątkową, wielonarodową historię miasta... Ta wyjątkowa historia nie wspiera też wizji ustroju, która dominuje w przedstawieniu Klaty.

Nigdzie bowiem nie było tak drapieżnego kapitalizmu jak w Łodzi, gdzie fortuny rosły w jeden dzień i w jeden dzień mogły się rozsypać. Jeśli już przenosić ten stan do współczesności, to raczej do końca lat 80. i początku 90., do ustrojowej transformacji, niż do rzeczywistości dzisiejszej.

Klata uzewnętrznia siłę kapitalizmu i jednocześnie jego nędzę. Pokazuje, że system, wymagający ciągłej aktywnej gry na jego zasadach, wyjaławia człowieka, pozbawia go tego, co dała mu kulturowa cywilizacja ,i jednocześnie ujednolica. Kapitalizm jest zły, ale wszyscy w nim tkwimy, wszyscy w niego gramy, choć przecież nie musimy, bo mamy wybór - podkreśla artysta, który promocyjne mechanizmy kapitalizmu sam zresztą wykorzystuje. Czy naprawdę teatr służy tylko do konstatacji tak banalnego faktu?

Klata swoje "spostrzeżenie" uatrakcyjnia licznymi teatralnymi grepsami. I one są w tym przedstawieniu najlepsze - zaraz obok zespołu świetnych aktorów wrocławskiego Teatru Polskiego. Nie wynika z nich nic więcej, poza sceniczną atrakcyjnością, ale czasem potrafią się złożyć w piękną scenę (jak choćby choreograficzny układ miłosny między Borowieckim a Madą Müller, który "układa" Müller). No i po prostu cieszą oko. Niestety, nie wnoszą nic do dyskusji, którą zaproponował Klata. Może dlatego, że nie wykracza ona zbyt daleko poza oczywistości.
Już po oczekiwanej tak długo premierze, a ja nie dowiedziałem się niczego więcej poza tym, co wiedziałem przed nią.