Jan Fabre - bogaty żebrak

Po lekturze książki Luka van den Driesa – dramaturga i współpracownika Jana Fabre’a – możemy odnieść wrażenie, że belgijski artysta to szaman i emocjonalny wampir, a jego teatr zakrawa o szaleńczą formę sekty. Nie będą to poczucia zupełnie nieuzasadnione. Teatr Fabre’a jest bowiem na tyle drastyczny, prowokacyjny i wymagający, że pozostawia widzów w dwojakiej emocjonalnej reakcji  – albo całkowicie wnika się w strukturę ruchowo-performatywnej wypowiedzi, albo jednoznacznie ją odrzuca. Reżyser to szaman pokroju największych europejskich teatralnych twórców – tych, którzy swoją pracą zmieniali oblicze sztuki, wychodzili poza granicę teatru i nie bali się ocierać o profanację, będąc jednocześnie przygotowanymi na odrzucenie, jak i posiadając świadomość budzonej fascynacji. Fabre’a, choć – jak sam przyznaje – korzysta z dorobku takich artystów jak Grotowski, Craig, Stanisławski czy Meyerhold i modyfikuje ich metody pracy twórczej, na „mapie teatralnych systemów” można umieścić najbliżej Artauda. Można odnieść wrażenie, że „Teatr okrucieństwa” sytuuje się niezwykle blisko cielesnej improwizacji Fabre’a – przenika grozą, silnie łączy rzeczywistość z okrucieństwem, całkowicie wchłania w krąg cielesnych działań.

„Corpus Jan Fabre” nie jest typową analizą twórczego dorobku. Książka składa się z trzech części, z których środkowa stanowi nadrzędny element pozycji. Jest to zapis – dzień po dniu – przygotowań do najnowszego spektaklu Fabre’a „Parrots and Guinea Pigs”. Opisując kolejne etapy pracy nad przedstawieniem, Luk van den Dries przybliża metodę pracy twórcy, której głównym rdzeniem są liczne, wielogodzinne improwizacje. Reżyser rzuca temat spektaklu niczym labirynt, do którego jest mnóstwo wejść. Aktorzy, dokonując jego wiwisekcji i próbując dotknąć go od wielu stron, dają artyście rozległy wachlarz wyboru scenicznego materiału. Fabre jest niczym bogaty żebrak, który żyje z tego, co dają mu inni. Ten rodzaj kolektywnej pracy, nad którą panuje emocjonalny guru jest tyleż niebezpieczny i ocierający się o emocjonalny oraz fizyczny ekshibicjonizm, co fascynujący. Praca Fabre’a wygląda następująco: aktorzy improwizują, Fabre dokonuje selekcji ich najlepszych działań i spaja je w spójną teatralną całość. Wielokrotne, do fizycznego wycieńczenia powtarzane i modyfikowane fragmenty zostają zaprzęgnięte w sceniczną strukturę, odgrywaną zawsze z całkowitym poświęceniem i energią. Wśród notatek z prób Driesa wyłania się wiele ciekawych tematów i aspektów sztuki Fabre’a: status aktora, model jego współpracy z reżyserem, przestrzeń, kostium jako druga skóra, ale przede wszystkim – ciało.

Jan Fabre wszystko analizuje od strony cielesności i fizyczności. To one są głównymi tematami przedstawień. Dries stara się przybliżyć istotę każdego ruchu, znaleźć język, który oddaje jego wagę, znaczenie drgnienia każdego mięśnia, rolę ekskrementów, wydzielin, cielesnych produktów. Reżyser na scenie twórczo wykorzystuje napięcie, jakie rodzi się pomiędzy kobietą i mężczyzną, jednak w jego świadomości różnica genderowa nie opiera się na odmienności kulturowej, lecz fizycznej. Odmienny kod genetyczny, organy, anatomia – biologia jest dla Fabre’a ważniejsza niż rola społeczna czy emocjonalna indywidualność. Podobnie rysuje się zagadnienie odmienności pomiędzy człowiekiem i zwierzęciem, co stanowi kanwę „Parrots and Guinea Pigs”. Nadrzędna jest cielesność i to ona rodzi relację oraz płaszczyzny relacji pomiędzy dwoma gatunkami: seksualną, emocjonalną, zależności, ujarzmiania czy podobieństwa.

Pierwszą część książki stanowi krótki, syntetyczny opis teatru Fabre’a. Luk van den Dries, analizując poszczególne spektakle, zwraca przede wszystkim uwagę na rolę powtórzenia w spektaklu, a także – co nieuniknione w przypadku teatru belgijskiego twórcy – na znaczenie ciała. W tej niedługiej analizie wyłania się także styl pisania autora, jakim będzie się posługiwał także w czasie zapisów z prób. Dries używa języka poetyckiego, opisując elementy spektaklu unika konkretów – bardziej stara się uchwycić wymowę i esencję działania, znaleźć język dla metafizycznego znaczenia cielesności. Odnoszę wrażenie, że „Corpus Jan Fabre” to miejscami także książka o języku, próbie znalezienia adekwatnych słów na opisanie tego, co wydaje się nie do opisania. Tego, co – według Fabre’a – da się pokazać tylko poprzez graniczne doświadczenia ciała, przy jednocześnie szeroko otwartej furtce wielorakich możliwości interpretacji. Tym ciekawiej na tym tle rysuje się trzecia część książki – wywiady z reżyserem i najważniejszymi współpracownikami, poszerzające analizę teatru Fabre’a, w których bezpośredni uczestnicy opisywanych projektów opowiadają o swoim doświadczeniu, relacjach i emocjach, towarzyszących tak nietypowemu artystycznemu działaniu.