Co robić? - kto odpowie wieszczowi?

„Horsztyński" to dzieło pierwotnie bez tytułu, zakończenia, niepełne, pozbawione kartek wyrwanych ze środka rękopisu przez samego autora. Pierwszym wydawcą dramatu był Antoni Małecki, który sam nadał tytuł, a także podzielił tekst na akty i sceny. Po tych zabiegach Małeckiego rozgorzała dyskusja nad ustanowionym tytułem, gdyż historycy literatury uznawali, że to Szczęsny jest głównym bohaterem utworu. W polemice krytyków literackich pojawił się także motyw hamletyzmu dostrzeżony w postaci Szczęsnego Kossakowskiego. Paradoksalnie niedopowiedzenia, przeróbki i niespójności w tekście sprowokowały potężne dyskusje o utworze, a dzieło dopiero po śmierci Słowackiego rozpaliło wyobraźnię i stworzyło pole do interpretacji utworu.

Akcja dramatu rozgrywa się na Litwie w roku 1794, tuż przed wybuchem insurekcji kościuszkowskiej. W historię wprowadzają nas wyświetlane napisy. Czuję się trochę jak przed projekcją Trylogii. Napisy znikają, zaczyna się ...

W posiadłości hetmana Szymona Kossakowskiego panuje atmosfera magnackiej megalomanii, a fałsz i służalczość Ksińskiego (Michał Staszczak) wraz z głupotą Sforki (Bogusław Suszka) w kontrze z intelektem i ironią Karła (Mariusz Słupiński) sączą się jadowicie w komnacie z tronem na piedestale pod ogromnym portretem carycy Katarzyny II karmiąc pychę i żądzę władzy Kossakowskiego. Szymon Marcin Kossakowski - konfederat barski, a później hetman wielki litewski i spiskowiec targowicki był pierwowzorem postaci Szymona Kossakowskiego w dramacie. Ambitny i żądny władzy Kossakowski mógł być bohaterem, a został zdrajcą i zwolennikiem rosyjskiej imperatorki. W czasie insurekcji kościuszkowskiej zawisł na szubienicy przed wileńskim ratuszem w żółtym szlafroku na oczach wiwatującego tłumu przy dźwiękach kościelnych dzwonów.

Wróćmy do siedziby Kossakowskiego -w jej wielkopańskiej atmosferze, przy akompaniamencie pochlebstwa pogardzanych sług dorastają potomkowie hetmana: młodzieniec Szczęsny, paniczyk Michaś (Stanisław Ginalski) i młodziutka Amelia (Joanna Koc), która jak się okazuje jest owocem pozamałżeńskiego romansu żony Kossakowskiego. To rzuca nowe światło na relacje postaci dramatu i częściowo być może odpowiada za haniebną zdradę ojczyzny przez Szymona Kossakowskiego. Ten dumny, ale zhańbiony arystokrata w kreacji Dariusza Bereskiego jest postacią z krwi i kości, charyzmatyczny, zdeterminowany, ach jakże szkoda, że ten egocentryzm nie przekuł się na monolit prawego orędownika niepodległości. Tytułowy Horsztyński zaś to prawy szlachcic patriota, ale w aspekcie lojalności względem towarzysza broni już nie taki szlachetny. Konfederat barski uwikłany w romans z żoną Kossakowskiego mógł wpłynąć na jego krok ku zemście i zdradzie.

Jest coś jeszcze - Horsztyński ma w garści dokumenty - dowody zdrady ojczyzny przez Kossakowskiego. Sędziwy konfederat, okaleczony-oślepiony przez rosyjskich wrogów Horsztyński, w swej komnacie z ogromnym krzyżem, z szablami i pistoletami tuż pod nim, wizerunkami przodków na obrazach w stylu trumiennych portretów jest człowiekiem symbolizującym przemijanie, bezradność, zmierzch epoki, rozkład państwa. Towarzyszą mu w smutnej egzystencji Ojciec Prokop (Krzysztof Wach) i sługa Świętosz (Mariusz Siudziński). Andrzej Wichrowski pokazał naprawdę zmęczonego, zrezygnowanego starca, chociaż próbuje walczyć i z Kossakowskim, i ze Szczęsnym o swoją godność i honor. Młody Kossakowski przyjaźni się z Horsztyńskim nie wiedząc, że jest on biologicznym ojcem Amelii. Największy wróg hetmana gości u siebie jego syna do czasu, aż na jaw wychodzi romans młodzieńca z opiekuńczą żoną Horsztyńskiego -Salomeą (Urszula Gryczewska).

Szczęsny wbrew swemu imieniu jest bardzo melancholijną, smutną postacią zdającą się na przypadkowe miłosne przygody. Romansuje potajemnie z mężatką, wymyka się dla zabawy i uciechy z chłopką Maryną (Natalia Klepacka), nawet uczy ją czytać i pisać, ale marzy i fantazjuje o niebraterskiej miłości do własnej siostry. Szybko się nudzi podsyconymi u kobiet uczuciami, nie może podjąć żadnej decyzji, obojętnieje, zastyga emocjonalnie. Wpływowy ojciec oczekuje kariery syna, przywództwa w walce z powstańcami, poparcia w dążeniu do władzy. Szczęsny wydaje się być rozdarty, ale nie za bardzo nas w tych dylematach przekonuje. Trochę chciałby się sprzeciwić ojcu, ale nie podejmuje decyzji, trochę imponuje mu konfederat barski Horsztyński, nawiązuje kontakty z powstańcami, ale nie potrafi przyłączyć się do żadnego z obozów. To znudzony, zblazowany pesymista, który chciałby wygodnie żyć, bez problemów, a taka sypiąca się ojczyzna i skomplikowana polityka przeszkadzają mu i każą dokonywać wyborów przed którymi się wzbrania.

Rewelacyjny jest Mateusz Czwartosz w roli tego ponurego, smutnego, niezdecydowanego chłopca, obrażonego na rzeczywistość i problemy. Juliusz Słowacki dorzucił mu jeszcze rozważania o Platonie z panem Ksińskim i tak zagmatwał pokrewieństwo z Amelią, że sporo literatów musiało się nagłowić jak to rozwikłać. I teraz już czas napisać o adekwatnej scenografii, oświetleniu i... saksofonie. Krzysztof Prus-doświadczony reżyser, ale i dramaturg wraz z panami Markiem Mikulskim i Maciejem Mikulskim połączyli ten klimat romantyzmu z epoką klasycyzmu muśniętego barokiem oraz współczesnością poprzez trójwymiarowy efekt postrzegania elementów sceny, ale w klasycznej formie. Widzimy niepokojące, znieruchomiałe obrazy, namalowane światłem i dźwiękiem, zaaranżowane jak w starodawnym atelier.

Eklektyczne kostiumy i muzyczne ilustracje zagrane na saksofonie przez Garnosza- trombonistę wzmocniły taki nierzeczywisty obraz wnętrz, stworzyły mistyczną atmosferę, utkały scenerię dla baśni, iluzji, ułudy. Paweł Paczesny jest bardzo wyrazisty w dialogu ze Sforką i czarujący nastrojem w swych muzycznych odsłonach. Kostiumy potęgują efekt wyrwania tej opowieści z ram czasowych mimo wyraźnie nakreślonego tła historycznego. Widzimy stroje począwszy od tradycyjnych (scena odwijania pasa szlacheckiego), poprzez wręcz estradowe, cekinowe marynarki, burleskowo-cyrkowy kostium Karła i surowy, czarny strój Szczęsnego, w którym mógłby dziś wyjść do klubu na Piotrkowską i nikt by nie powiedział, że miał właśnie rozważyć poparcie lub pacyfikację insurekcji kościuszkowskiej. Postać Szczęsnego, romansującego i znudzonego, szukającego podniet, ale szybko zmieniającego obiekt pożądania, ciekawego różnych doznań, albo prowokującego jest raczej nierzadkim typem osobowości.

Ten aspekt obyczajowego funkcjonowania człowieka, jego problemy egzystencjalne i próba wyparcia rzeczywistości to ciągle takie aktualne, dopóki ludzkość istnieje tak będzie. Szczęsny polskim Hamletem? Ależ oczywiście można znaleźć liczne analogie w obu dramatach i cechach postaci oraz starać się dopasowywać poszczególnych bohaterów i wątki, ale zarówno ten hamletyzm, jak i konformizm lub całkowita obojętność, wobec tego, co nas otacza są takie wszechobecne, takie współczesne, że już o naszych traumach narodowych nie wspomnę. Szczęsny jest tak niedecyzyjny i zobojętniały, ale kiedy chce, potrafi być precyzyjny w działaniu, wyjątkowo przytomny. Czy on ma lekko psychopatyczną osobowość? Teraz wiele aspektów hamletyzmu podlega psychologicznej nomenklaturze. Juliusz Słowacki pisząc Horsztyńskiego zapewne sam musiał walczyć z własnymi demonami i dlatego wrzucił kartki do szuflady uznając dzieło za zbyt obrazoburcze w potencjalnym odbiorze społecznym.

Dobrze, że Antoni Małecki to wydał, a Krzysztof Prus wyreżyserował. Odświeżył ten klasyczny tekst swoją osobliwą koncepcją inscenizacji. Dobrze jest czasem obejrzeć na scenie sztukę, która ma więcej niż 100 lat i posłuchać języka polskiego Juliusza Słowackiego. Dramatyczne zapytanie Szczęsnego w rozmowie z Nieznajomym (Wiktor Piechowski) w finałowej scenie zwiastuje być może olbrzymią tragedię młodego Kossakowskiego i waży losy jego bliskich.

Co robić? Niech każdy sam dopisze scenariusz młodemu Szczęsnemu, bo każdy ma w sobie chociaż odrobinkę Hamleta, prawda?